II. Abdülhamid, Osmanlı İmparatorluğu’nun en tartışmalı padişahlarından biridir. 1876’dan 1909’a kadar tahtta kalan II. Abdülhamid, hem istibdat dönemiyle hem de modernleşme adımlarıyla Türk tarihine damga vurmuştur. Kimilerine göre bir “kızıl sultan”, kimilerine göre ise Osmanlı’yı çöküşten uzun süre kurtaran bir “ulu bir devlet adamı”dır.
II. Abdülhamid Kimdir?
Sultan II. Abdülhamid, 21 Eylül 1842’de İstanbul’da doğdu. Sultan Abdülmecid’in oğludur. Eğitimli, kültürlü ve Fransızca bilen bir padişah olan II. Abdülhamid, 31 Ağustos 1876’da tahta çıktı. Aynı yıl kabul edilen Kanun-i Esasi (ilk Osmanlı Anayasası) ile kısa süreliğine meşrutiyet ilan edilse de 1878’de Osmanlı-Rus Savaşı bahane edilerek Meclis kapatıldı ve uzun sürecek olan “istibdat dönemi” başladı.
İstibdat Dönemi Nedir?
“İstibdat” kelimesi baskı, otorite ve özgürlüklerin kısıtlanması anlamına gelir. II. Abdülhamid döneminde basın sansürü, jurnalciler ve sıkı istihbarat ağı ön plana çıktı. Baskı rejimin ortaya çıkışı beraberinde muhalefeti de yanında getirdi. II. Abdülhamid’e karşı gelişen ve öncülüğünü yenilikçi askerler çekmiştir. İttihat ve Terakki, Jön Türkler gibi grup ve akımlar bu dönemde muhalefet akımını başlattılar. Ancak bu dönemde devletin ayakta kalabilmesi için bu yöntemlerin zorunlu olduğu da tarihçiler tarafından sıkça dile getirilmiştir.
Modernleşme ve Eğitim Hamleleri
II. Abdülhamid’in en önemli miraslarından biri eğitime verdiği önemdir. Onun döneminde açılan bazı kurumlar şunlardır:
- Darülfünun (İstanbul Üniversitesi) yeniden organize edildi.
- Sivil ve askeri rüştiyeler yaygınlaştırıldı.
- Mülkiye, Tıbbiye, Hukuk ve Baytar okulları geliştirildi.
- Kız çocuklarının eğitimi için kız rüştiyeleri açıldı.
- Hamidiye Kütüphanesi kuruldu.
Bu dönemde okuryazarlık oranı ciddi şekilde arttı. Abdülhamid, eğitimli bireylerin devleti daha ileriye taşıyacağına inancındaydı.
Ulaşım ve İletişim Altyapısındaki Atılımlar
Osmanlı tarihinde raylı sistemlerin en fazla geliştiği dönem II. Abdülhamid dönemidir. Öne çıkan projeler şunlardır:
Hicaz Demiryolu
stanbul’dan Medine’ye kadar ulaşan bu hat, hem dini hem de stratejik açıdan büyük önem taşıyordu.
Anadolu Demiryolu ve Bağdat Demiryolu
Almanya ile kurulan siyasi ilişkiler sayesinde bu projeler geliştirildi.
Osmanlı Devleti Telgraf Ağı
Abdülhamid döneminde tüm ülkeye yayılmıştır. Bu sayede padişah ülkenin dört bir yanından hızlı bilgi alabilmekteydi.
Panislamizm Politikası
II. Abdülhamid’in dış politikadaki temel yaklaşımı Panislamizm (İslam Birliği) idi. Yavuz Sultan Selim’in Hicaz bölgesini fethiyle İslam halifeliği Osmanlı’ya geçmiştir. Dünya’daki tüm Müslümanları, Osmanlı Halifeliği etrafında birleştirmeyi hedefleyen bu politika, Batılı devletlere karşı bir denge unsuru olarak kullanıldı. II. Abdülhamid’e kadar gelen padişahlık süresince, Osmanlı’da halifelik çok önde olan bir kurum değildi. Osmanlı sultanları bunu çok vurgulamazdı. Fakat gelişen ulusalcı hareketler ve geniş coğrafyalara yayılmanın dezavantajlarından biri olan farklı milletlere barındırma durumu, II. Abdülhamid’i. buna itmiştir.
Bu Süreçte özellikle Hindistan, Endonezya ve Orta Asya’daki Müslümanlar üzerinde Halife unvanı ile etkili olmayı başardı.
II. Abdülhamid’e Yönelik Eleştiriler
Elbette II. Abdülhamid’e dair eleştiriler de vardır. Özellikle:
- Basın özgürlüğünün sınırlandırılması
- Meclis-i Mebusan’ın kapatılması
- Muhaliflere karşı sert uygulamalar
gibi uygulamalar, onun “istibdatçı” olarak anılmasına neden olmuştur. Bunlar sadece uygulanan bazı baskı durumlarıdır. Ancak bu politikaların o dönemin koşullarında değerlendirilmesi gerektiğini savunan tarihçiler de çoktur.
Meşrutiyetin Yeniden İlanı ve Tahttan İndirilmesi
1908’de İkinci Meşrutiyet ilan edildi ve Meclis tekrar açıldı. Ancak artan siyasi baskılar ve 1909’daki gericilerin çıkardığı 31 Mart Vakası sonrası. İttihat ve Terakki tarafından yapılan eylemler ve baskılarla II. Abdülhamid tahttan indirildi. Yerine kardeşi V. Mehmet geçti.
Tahtan indirildikten sonra Selanik’e zorunlu ikamete gönderildi. Balkan savaşının başlaması ile hayatının geri kalanını İstanbul’daki Beylerbeyi Sarayı’nda geçirdi. 1918’de vefat etti.
II. Abdülhamid’in Günümüzdeki Yeri
Günümüzde II. Abdülhamid, tarihçilerin ve halkın zihninde hâlâ iki farklı figür olarak yer buluyor:
- Bir yanda güçlü bir hafiyelik sistemiyle yönetimi elinde tutan otoriter bir padişah,
- Diğer yanda sanayi, eğitim, ulaşım ve dış politika alanlarında çağının çok ilerisinde reformlar yapan bir lider.
Modern Türkiye’de hem diziler hem belgeseller hem de akademik araştırmalar aracılığıyla II. Abdülhamid’e yönelik ilgi artarak devam etmektedir.
II. Abdülhamid dönemi, Osmanlı’nın hem en çalkantılı hem de en reformcu dönemlerinden biridir. Onun stratejileri, günümüz devlet yönetimi, diplomasi ve eğitim politikaları açısından hâlâ derslerle doludur. Hem eleştirilmeyi hem de takdir edilmeyi hak eden bu dönem, Osmanlı’nın son büyük nefesidir.
